Ha na-ekwu na e nwere nnukwu ụgha, obere na ọnụ ọgụgụ. Nkọwapụta nke okwu a ga-abụ na e nwere akụkọ ifo na-enweghị atụ, ntụkwasị obi na… sayensị. Ọ bụ ezie na ụfọdụ akụkọ ifo sayensị bụ ma na-awụ akpata oyi n'ahụ ndị nwere echiche dị oke egwu na ọtụtụ echiche. Ọ naghị adị ka ụgha nzuzu dị ka ndị dị na akụkọ Russia ebe agwa na-aga n'ọchịchịrị iji were mma bechapụ ya na St. Petersburg n'oge abalị ọcha.. Kama ụfọdụ ihe a na-akpọ echiche sayensị nwere mmetụta a na-ahụ anya (ya bụ, anyị anaghị ekwu maka quantum physics) ha siri ike ilo.
Kedu ka ndị nta akụkọ enweghị onwe ha site na mmalite, n'echiche na ọ bụ onye ndọrọ ndọrọ ọchịchị, nnwere onwe gụnyere ime ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke otu pati. Știința modernă s-a politizat și ea curând. Na ka oriri na ọṅụṅụ si agbanwe, echiche mgbanwe ejiji, paradigms nwekwara ike ịgbanwe na sayensị doro anya, mgbe enwere ike. Euclidean geometry enweghị ike itinye ndọrọ ndọrọ ọchịchị, dịka n'ozuzu mmadụ enweghị ike itinye ndọrọ ndọrọ ọchịchị ọtụtụ n'ime sayensị ndị bụ isi. Ma ma ọ bụghị ya, enwere ma nwee nnukwu ohere maka ịmegharị ahụ, nke ejirila ya mee ihe n'ezie ma ka na-eji ya eme ihe.
Sentimentele au avut și au încă o miză foarte mare in acest sens. Mmetụta n'ime mmadụ na anụmanụ. N'ezie mmetụta na ndị mmadụ, „afectele” la animale. Nke ahụ bụ ihe m gụrụ na akwụkwọ ethology na kọleji. N'ihi na ụmụ anụmanụ enweghị mmetụta, ele au „’afecte”. N'ule ule, dabere na onye nkuzi, a gwara m ka m ga-esi mee ihe gbasara ịhụnanya ụmụ anụmanụ. Enwere ụfọdụ ghe oghe ma ọ bụ ghe oghe maka oke mmetụta anụmanụ na-aga. Etologul Frans de Waal, onye dere ọtụtụ akwụkwọ ama ama gbasara omume anụmanụ, kọwaa ọnọdụ ahụ n'ụzọ zuru ezu, siri ike karị n'oge ntorobịa ya, site na afọ 60-70. A na-akwa De Waal emo mgbe niile maka ịrụ ụka na anụmanụ karịrị automatons, cum suna paradigma oficială. Își imaginează cineva care a avut câine oameni de știință „serioși”, ihe ọ bụla nke ahụ pụtara (ma ọ bụ enweghị mmasị, unul dintre sensuri e „distant, ezumike"), na-ekwu ihe dị otú ahụ?
Dị ka omume si dị, onye nnọchi anya ya ama ama bụ B. F. Skinner (aha ahụ nwere ike ịkọwa àgwà ezinụlọ) anụmanụ bụ automatons na-anabata ihe gburugburu ebe obibi. Ọ bụrụ na anyị na-echeta Ivan Pavlov nkịta nnwale, weere dị ka ihe mmalite nke omume, anyị nwere ike ịgbatị ihe nlereanya na omume anụmanụ ndị ọzọ, ma na akparamàgwà mmadụ. Omume anụmanụ (ma mmadu) ọ ga-abụ ụdị tabula rasa, cu puține comportamente înnăscute. Ụmụ anụmanụ ga-amụta nnọọ ihe niile ha na-eme. Ha ga-anabata ihe mkpali gburugburu ebe obibi. Ụmụ mmadụ ga-emekwa otú ahụ. O doro anya, ọ bụ ezie na ụmụ anụmanụ nwere ụbụrụ dị mgbagwoju anya karị, dị ka anụ mamma (gụnyere nwoke) na ụmụ nnụnụ, ha nwere omume kacha mụta. Ndị mmadụ anaghị ekwu okwu ma ọ bụ ọbụna jiri ụkwụ abụọ na-eje ije ọ gwụla ma mmadụ kụziiri ha ihe. Ya mere, ụmụ anụmanụ ndị ọzọ na-amụta ịchụ nta, na nnụnụ na-amụta ife efe. Ma gịnị banyere omume ndị ahụ dị ka ngosipụta mmetụta uche na anụmanụ? Ọ dịghị otú ọ dị, mana... omume mmeghari! Ya bụ, nzaghachi niile na gburugburu ebe obibi nke ụfọdụ automata nke na-eme naanị ihe dị mkpa maka nlanarị na mmeputakwa.. Ihe ọ bụla ọzọ agaraghị abụ… na sayensị.
Ndokwa n'akparamagwa enyela aka na ọmụmụ mmụta, asụsụ, ma ọ gbalịkwara ịkọwa ụkpụrụ omume na mmepe nke ụdị. Simone de Beauvoir kwenyere na ị mụtara ịghọ nwanyị. Ụfọdụ echiche ụmụ nwanyị taa emetụtawo echiche ndị a. Agbanyeghị, ka m kwuru, omume mmụta dị oke mkpa na mmadụ, ọ na-esiri ike ikpebi ihe okike na ihe bụ gburugburu ebe obibi. Dar deși psihicul e influențat de mediu, nkwado ya bụ eke. A sị na ọha mmadụ mere gị nwanyị, na okike, ya bụ, akara ọdịnala metụtara mmekọahụ na-edegharị usoro ndu kpamkpam, mgbe ahụ, anyị nwere ike na-akwa ụta na ụmụ nwoke nke Queen Victoria, gụnyere Prince Alexei, nwa eze ikpeazụ, ha abụghị trans. Ọ bụ otú ahụ ka ọ ga-esi wepụ hemophilia, kpọmkwem ọrịa nwoke. Ma eleghị anya, akụkọ ihe mere eme gaara egosi na ọ bụghị.
Ma eleghị anya, ndị Kọmunist re-education center, gụnyere ndị nọ n'ụlọ mkpọrọ ebe ndị mkpọrọ ndọrọ ndọrọ ọchịchị kwụsịrị, echiche omume emetụtaghị ha? Kedu ka onye ọ bụla ga-esi eche na onye nwere nkwenye doro anya na nke siri ike nwere ike gbanwee ka ọ bụrụ ihe ọzọ site n'ime ka ọnọdụ dị otú ahụ n'ụlọ mkpọrọ ndị Kọmunist.? Nwoke ọhụrụ Ceaușescu chọrọ, kamakwa site n'aka Pol Pot, ọ ga-apụta site n'ụdị ọzụzụ yiri nke ahụ.
Omume omume, onye nchoputa a na-atụle John B. Watson, ọ bụ ezie na ụfọdụ kredit Edward Thorndike nwere àgwà a, ọ bụ n'ezie mmegharị ahụ kwesịrị ime, dị ka ụfọdụ ndị edemede si kwuo, na mbelata nke introspective akparamaagwa, kamakwa na usoro ọhụrụ na ọha mmadụ. sitere n'ike mmụọ nsọ, n'etiti ndị ọzọ site na Freud, Watson na-agbalị ime ka akparamaagwa bụrụ sayensị. Behaviorism gbaziri onwe ya dị ka ụkpụrụ sayensị, ụlọ nyocha. Naanị nchịkọta sayensị, ya bụ, ọ na-eme ka ọ dị mfe. Ọ bụ ya mere na ime sayensị adịghị mfe. Ma karịsịa ma ọ bụrụ na ị na-eme ya, ị ga-ama ebe ọ na-aga. Ị na-ewepụ ihe ịtụnanya na ndụ wee mụọ ha na ụlọ nyocha, ị naghị akọwa ndụ naanị site n'ihe ị nwetara na ụlọ nyocha. Na n'elu ebe ịchụàjà nke a na-akpọ sayensị, mmetụta ịhụnanya bụ nke a chụrụ n'àjà. Dị ka ugbua echiche nke ahu-mmụọ dualism bụ nke oge, Mmetụta, omenala jikọtara ya na mmụọ, ọ ghọrọ ihe na-abaghị uru (na ihe ochie).
Freud, onye onyinye ya na akụkọ ifo a anyị enweghị ike ịgọnarị, weere na ntinye nke obere nwa na nne na-ejikọta ya na isi iyi nri. Echiche ndị dị otú a na-achịkwa ọkara mbụ nke narị afọ gara aga (bụrụ njikọ ọ bụla nke ụmụaka sitere na ụdị agụmakwụkwọ a?). Kewapụ ụmụntakịrị nọ n'ụlọ ọgwụ na ebe a na-elekọta ụmụ mgbei bụ ihe ọ na-adịghị onye ọ bụla na-echegbu onwe ya, na ntụle. Watson lere ịhụnanya anya dị ka mmuo na-adịghị mkpa ma bụrụ nke na-adịghị ahụkebe, na nlebara anya nke ukwuu a na-enye nwata na-emebi ya, ọ na-eme ka ọ ghara ịdị ike na imebi ya. Ọzọ, n'ime ndụmọdụ maka ịzụ ụmụaka na-atụ aro na, iji zere mmepe nke mgbakwunye, ntụgharị nke ndị nọọsụ ma ọ bụ nannies. Jonathan Haidt na-agwa na "The Hypothesis of Happiness" banyere egwu nna ya nwere mgbe ọ nọpụrụ iche n'ụlọ ọgwụ., na nwata. Dị ka ọ dị n'ogige ụmụ mgbei Romania n'oge ọchịchị aka ike Lenin, m ga-agbakwunye.
Ọ bụrụ na ọ bụ naanị maka nri, mgbe ahụ, karama zuru ezu iji nye nkasi obi na udo nye nwa ọhụrụ. De ce ar mai fi avut nevoie puiul de om… de alți oameni? Dị ka iju dị ka ọ pụrụ iyi, ụfọdụ anwalela echiche a. Ọ dabara nke ọma, nnwale a gbawara akparamagwa n'ezie. N'ịgbalị ịmepụta ugbo macaque maka ọmụmụ ụlọ nyocha, Harry Harlow hụrụ ụmụ ọkụkọ dịpụrụ adịpụ mgbe a mụrụ ya, dị ka usoro nke oge ịzụ ụmụ, ha anwụghị. Ma ọ bụrụ na ha emee ha nwere nnukwu nsogbu omume. Ọ gbalịrị iji nnwale dozie nsogbu ahụ (n'ezie ihe karịrị afọ 50-60). Ụmụ nkịta rhesus macaque nwere ike were iwe na ha enweghị ihe mgbakwunye iji nye ha nri.. Mgbe ahụ, ọ wụnyere waya enwe ụdị n'ụlọ ọkụkọ, ịrị elu, nke o tinyere karama na ya. Edobebeghị nsogbu ahụ. Mgbe ahụ, o chere na ọ nwere ike ịbụ mgbakwunye ọzọ. Na mgbakwunye na nne waya nwere karama nwa, o wetakwara nne akwa. Ụmụ ọkụkọ na-ahọrọ nne textile, onye ha na ha na-anọkọkwu oge. Ha na-erute karama na nne juru ya afọ. Isi ala bụ na ụmụ ọkụkọ chọrọ mmetụ aka, na mgbakwunye bụ maka mmetụ, ọ bụghị maka nri. Kedu ihe ịchọta, M ga-ekwu ugbu a! Ọ ga-abụ ihe ngọpụ na n'oge ahụ ndị mmadụ amachaghị nke ọma gbasara primates ndị ọzọ, ha ekirighị ihe nkiri primate na TV. Jane Goodall nu făcuse celebrele studii pe cimpanzei. Primates ji aka aka na-eme ka obi dajụọ ibe ya. Ọ na-agakwa n'etiti ụdị primate, dị ka n'etiti chimpanzees na ụmụ mmadụ, ma n'etiti chimpanzees na adaka dịka ọmụmaatụ. Goodall descrie multe situații de genul în cartea ei „În umbra omului”. Ọ bụrụ na anyị eche maka ya, kedu ihe anyị na-eme ma anyị jiri nkata tie mmadụ na mberede na nnukwu ụlọ ahịa?
Ọdịda nke omume, akụkụ site na nnwale Harlow, akụkụ site na nnwale ndị ọzọ emeela ka a nabata mmetụta na anụmanụ, ma n'ime mmadụ? Mgbe anyị nọ na mahadum, a gwara anyị ọtụtụ ihe gbasara mgbakwunye na nne waya, ma ọ dị ka ọbụna ahụmahụ a ezughị. Ma ụmụ anụmanụ, opekempe. Frans de Waal kwenyere na ọtụtụ fim anụmanụ, mere ọtụtụ mmadụ, ebudatara na netwọk mmekọrịta, ha bịara ime ka ndị nchọpụta kwenye na ụmụ anụmanụ nwere ọnọdụ ahụ. Ma eleghị anya, ọ bụghị ikpe bụ okwu ziri ezi. Cel puțin i-a făcut să înceteze să mai susțină ceva care s-ar putea caracteriza ca jumătate antropocentrism, jumătate cult al psihopaților și al mașinilor. Àgwà a dị n'oge ahụ, ma ka dị, na-enyere aka. Ụlọ ọrụ mmepụta ihe, nke nweworo ike n'oge Freud na ọbụna n'ihu ya, ọ chọrọ ihe nkedo dị mfe na-edozi. Mmetụta bụ ihe mebiri arụmọrụ. Onye isi na-eche maka gị, ma ọ bụrụ na ọ ga-ekwe omume, ọ ghaghị inwe mmetụta maka gị. Ma ọ bụ ka mma ghara ime ya. Anyị amaghị ihe pasentị ndị psychopaths nọ n'ọkwa dị elu bụ mgbe ahụ, na ọkara mbụ nke narị afọ nke 20, ọ bụ ezie na akụkọ ihe mere eme na-enye ụfọdụ akara. Ugbu a ihe doro anya, na-akwado site na ọmụmụ, care sugerează că psihopatia (enweghị mmetụta omume na ọmịiko) ọ ga-abụ àgwà nke ọtụtụ CEOs, ndị dọkịta na-awa ahụ ma ọ bụ ndị ọzọ nwere mmetụta. Nkwurịta okwu na-abụghị nke onwe adịghị mkpa mmetụta, mana ọ chọrọ njikwa. Kpọmkwem ihe psychopaths nwere ike inye.
Mana nnabata nke mmetụta na ndị mmadụ nwere akara aka ka mma? O doro anya na ọ bụghị. Nnwale Harlow mere na enwe nwa kpaliri ndị nyocha ndị ọzọ, onye katọrọ ikewapụ ụmụaka. Otu n'ime ndị a bụ John Bawlby, onye chọpụtara na njedebe 1960 na mmepe nkịtị nke ụfọdụ ụmụaka na-adabere n'ikike nke ịmepụta mmekọrịta n'etiti ma ọ dịkarịa ala otu onye., na-abụkarị otu n'ime nne na nna. Mary Ainsworth, onye inyeaka ya, onye gụrụ akwụkwọ na Africa, ebe a na-azụlite ụmụaka n'ụzọ ụfọdụ, ọ gara n'ihu. Agbanyeghị na Africa, ka ha na-ekwu, obodo dum na-enye aka n'eto eto, ịmata ọdịiche (eleghị anya o siri ike) onye bụ isi ihe nke mgbakwunye. Onye ahụ na-abụkarị nne nwa ahụ. Nke a bụ ebe echiche mgbakwunye sitere (okwu Bawlby chepụtara). mmetụta, ka ha na-ekwu, ọ ga-abụ na anyị si n’ọdọ mmiri gaa n’olulu mmiri. Ụmụaka adịkwaghị iche, ma n'ụzọ ụfọdụ metụtara nne, iji zụlite mgbakwunye kwesịrị ekwesị. Dị ka ọkà n'akparamàgwà mmadụ John Rosemund na-ekwu, ugbu a, ndị inyom agbanweela nna ha ukwu site na di gaa nwa, ha ka bụ corset.
Nkatọ nke tiori mgbakwunye dị mfe ịtọpụta. Ọfọn, ka anyị chee echiche banyere ebe ọ malitere. Ya bụ, site na nnwale Harlow. Ọfọn, ọ dị ka anụmanụ juru eju, nu neapărat propria mamă, kwalitere mmetụta mmetụta nke nwa enwe. Maka Africa, ebe a na-azụlite ụmụaka site n'obodo, na ruo afọ abụọ ọ fọrọ nke nta ka ọ bụrụ na ndị okenye anaghị ahapụ ha, ọ bụrụ na achọpụtara ọnụ ọgụgụ kasị elu nke mgbakwunye, Otú ọ dị, ọ dịghị exclusivity. Ma nnwere onwe nke ukwuu nke ụmụ nwanyị na-emerụ ọha mmadụ na ihe ùgwù nke ụfọdụ. Ya mere, a nabatara ihe mgbochi ọhụrụ na-egbochi nnwere onwe ụmụ nwanyị. Agbanyeghị, ụmụ nwanyị obodo na omenala ndị na-abụghị ndị ọdịda anyanwụ na-atụ n'anya maka ịgba ohu pụrụ iche a na-edo ụmụ nwanyị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ, ọrụ enweghi ngwụcha nke ndị nne nwere ebe a.
Ụmụaka a zụlitere nwere mmasị pụrụ iche karịa ndị ọzọ? Ka anyị chee echiche, cum spune Ioana Petra în „7000 Years of Patriarchy” cum au fost crescuți cei care au creat iluminismul și umanismul francez. Ụmụ mara mma (ma ọ bụghị naanị) ndị nannies si obodo ahụ zụlitere ha, ọ bụghị site na nne ha. Ozi banyere ihe na-eme ụmụaka ndị mmadụ na-azụghịkwa malite n'oge ahụ, așa-zișii „copiii sălbatici”.
Ngwa kachasị ike nke echiche mgbakwunye bụ ntinye aka (nke ụdị mgbakwunye) na mmekọrịta ịhụnanya. Ọfọn, nke ahụ bụ ihe mmekọrịta ịhụnanya, ka ọ ghara ịbụ maka mgbakwunye. Naanị, ỤMỤ. Ọ dị mma, ọ bụrụ na ọ bụghị maka alụmdi na nwunye ahaziri ahazi, nke ọ ga-aba uru n'ezie. Mana ndị mmadụ na-ezere echiche nke ịbụ naanị àkwà mmiri mgbakwunye. N'ikpeazụ, onye nche na-ejikọta ya na onye mkpọrọ mgbe obere oge gasịrị. Ma ọ bụrụ na ị bụghị Borcea, ị chọghị ka e kee mmekọrịta dị otú a. Mgbakwunye agaghị enwe ohere na mmekọrịta nwere oke, naanị, nnọọ ihe gbasara onwe ya site na nkọwa. Ma ọ bụ ọ bụghị?
Ịgọnarị okike, Ụdị na mkpa nke ọnọdụ ahụ na mmadụ na anụmanụ na-aga n'ihu n'ụdị ndị ọzọ. Cartea lui Antonie Damasio „Eroarea lui Descartes” arată cât de handicapantă e pierderea afecțiunii cu păstrarea intactă a funcțiilor cognitive. Enweghị ịhụnanya, anyị anaghị adị irè karị, na ntụle. Ezi ihe kpatara adịghị. Ọzọ, ọmụmụ ọhụrụ na ndị a na-akpọ ndị nwere nkà (ọ dịkarịa ala okike) arată că ei sunt de fapt plini de emoții, cum arată Jeanne Siaud-Facchin în „Prea inteligent ca să fi fericit?”. Nchọpụta ọhụrụ na-egosi na autism, kwa (opekata mpe ụdị ọrụ ụfọdụ) ga-ejikọta ya na oke mmetụta uche, nke na-egbochi nke ọma.
Otu onye nọ na-eche otú anyị ga-esi na-ekwurịta okwu na mmepeanya ọzọ, ma ọ bụrụ na anyị adịghị ekwurịta okwu na ụmụ anụmanụ nke anyị onwe anyị. M ga-aza na ọ ga-abụ ihe pụrụ iche iso ụdị ndị mbịarambịa kparịta ụka ka anyị na anụ anụmanụ ndị ọzọ na-ekwurịta okwu, dịka ọmụmaatụ na nkịta. Ọbụlagodi na anyị amaghị ethology, enwere asụsụ zuru ụwa ọnụ nke anụ mamma: Mmetụta. Ọ bụrụ na anyị eleba anya ka nkịta na nnụnụ na-egwu egwu, anyị na-ahụ ka ụmụ anụmanụ na-akpakọrịta nke ọma. Ị na-eche otú nnụnụ na-adịghị aghọta ụfọdụ omume nke nkịta. Mammals bụ ihe e kere eke nwere ụmụaka na-enweghị enyemaka, ndị e lekọtara ma chebe ha mgbe ha dị obere. Ikekwe ọgụgụ isi ha ka elu metụtara nghọta ha. Ha ghọrọ ndị nwere ọgụgụ isi n'ihi na ndị nna nna ha nwere mmetụta nke ukwuu. Ma eleghị anya, ihe niile dị mma na ọha mmadụ, adică sentimentele morale și instituțiile derivate de aici provin din ceea cer putea numi „instinct de protejare a puilor”, ya bụ, nke ndị na-enweghị enyemaka, dị na ma sexs (v. „Civilizația foametei/ o altă abordare a umanizări”). Mana ọha mmadụ dabere na ike na iyi egwu ike, nke ikike pụta, ọ gaghị ekweta.
