N'etiti nnukwu akụ nke West, otu n'ime ihe kacha mkpa bụ ihe anyị na-akpọ "ọdịda anyanwụ sayensị". Ọ bụ ụdị ihe ọmụma ahụ mere ka mgbanwe mmepụta ihe nwee ike. Ma tupu Western sayensị, wee yie ya, e nwere ma dị ihe ọmụma n'ime obodo nile nke mmadụ. Na-ekiri ihe na-aga n'ihu na ihe ịtụnanya eke (na ọha mmadụ) ọ bụ ihe e ji ama uche mmadụ. Otu mmadụ niile nwere omenala ihe onwunwe (na ime mmụọ), în care se reflectă această cunoaștere. Na ihe a na-akpọ omenala, adică tezaurul cunoștințelor, ịbụ ihe ndabere nke ụfọdụ arịa ma ọ bụ usoro ụfọdụ nke inweta nri, ụzọ nchekwa wdg dịkwa na anụmanụ. Dị ka a parenthesis, există și ceea ce s-ar numi proto-limbaj, ya bụ, usoro ụda ma ọ bụ akara ngosi nke na-ebuga ozi. Na dị ka ụdị omenala ọ bụla, a na-ebufe ihe ọmụma a ... na omenala.
Ịchọta ụzọ e si azụ azụ, nke nwanyi chimpanzee mere (megidere ajọ mbunobi, nke banyekwara n'ime egwu ndị egwu dịkaTaxi, ụmụ nwanyị, karịsịa ndị na-eto eto, ha na-emekarị nchọpụta ma ọ bụ chepụta na primates n'ozuzu, ọ bụghị naanị chimpanzees), ọ bụ ndị niile na-edozi ya, onye na-amụta nkà na ụzụ, ma ọ bụrụ na nrigbu ya na-anọgide na-ekwe omume gburugburu ebe obibi, ya bụ, otu ahụ na-anọ n'ebe ahụ ma ọ bụ onye nwere ọnọdụ yiri ya, Ana m enyefekwa ya ụmụaka. E nwere ihe atụ a ma ama nke macaques ndị Japan bụ́ ndị mụtara ịsacha poteto dị ụtọ tupu ha erie ha, mgbe ahụ, na-atọ ụtọ, iji sachaa ha n'oké osimiri.
Ma ihe mere ihe a na-akpọ sayensị Western pụrụ iche? N'etiti ndị edemede ndị ọzọ, Sandra Harding pụtaraBụ Sayensị Multicultural? Postcolonialisms, Feminism, na Epistemologies, na-akwalite eluigwe na ala nke ihe ọmụma sayensị. Site n'akwụkwọ ya na-apụta echiche na kpọmkwem nke sayensị Western ga-abụ ihe ga-asụgharị n'ime anyaukwu maka ihe ọmụma, inweta ụdị ihe ọmụma niile, karịsịa ndị a na-achị. E hiwere ụlọ anụmanụ na ubi ahịhịa iji chọpụta na irigbu ụdị anụmanụ na osisi ọhụrụ. N'ụzọ na-emegide onwe ya, mmadụ nwere ike ịnọ na-eche ma ọ dị mkpa maka ụlọ anụmanụ ndị mmadụ. E ji ike were ndị bi n'ebe ndị ahụ a na-achị achị, iguzogide ihe ụfọdụ ihu igwe, kamakwa… na ozi ha gbasara ịkụ okpete, ọmụmaatụ. ohu, ugbu a dị ka na Antiquity, ọ bụghị naanị ọrụ aka, kamakwa onye tozuru oke maka ọrụ ọ ga-arụ. Mgbe ụfọdụ nwere oke nka…
Ma nrigbu site n'echiche nke ihe ọmụma nke ógbè ahụ ejedebeghị na nke ahụ. E nwetara ihe ọmụma ọ bụla a pụrụ iji mee ihe. Na ole ihe nchoputa na ihe nchoputa sitere na East na n'ofe! Ikwu banyere naanị nchọpụta ahụike, dị ka ọgwụ mgbochi ọrịa, ọgwụ nje (!), tratamentul malariei… Multe lucruri banale, nke anyị na-amụta n'ụlọ akwụkwọ ma ọ bụ mahadum, ha si n’ọdịbendị dị anya. N'India oge gboo, e nwere onye na-asụ asụsụ a ma ama, Panini (între secolele VI și IV î.e.n.). gịnị ka ọ na-ekwu? Ọ bụ ihe nkịtị nye ndị na-asụ asụsụ dị ka sistemu decimal nwere akara ndị metụtara ya, nke sikwa India bia, n'agbanyeghị na Islam iyi, tupu alaeze ukwu Europe colonial.
Mgbe a bịara na sayensị, Ndị Europe abụghị ịkpa ókè agbụrụ ma ọlị, agbụrụ na omenala "dị ala"., nke ma ọ bụghị ya chọrọ nduzi ezi uche dị na ya nke ọdịbendị ka elu, ha ka dị mma iji dozie nsogbu na-enweghị ngwọta na West. Sayensị Western na-akpakọba ihe, na-enweghị ajọ mbunobi na a na-emeri ya n'ọtụtụ ụlọ ọrụ mmepụta ihe. Ntak? Ikekwe n'ihi na ọtụtụ n'ime ya bụ ndị na-abụghị ndị ọkà mmụta gbara akwụkwọ, mana njem, ndị ahịa, ndị nchịkwa, ndị nnọchiteanya, agha, ndị na-akpali agụụ mmekọahụ na ndị na-akpali akpali, na-achọsi ike inweta akụnụba na ama.
Maka mmepe nke sayensị enwere mkpali, nke aku na uba. Ihe ọmụma na-enweta ego site na ngwa ya. Ihe ọmụma nwere uru ihe onwunwe, ọ bụghị ime mmụọ. N'ezie, nke a nwere ike ịbụ akụkụ ya kacha mkpa. Știința a devenit occidentală după ce a suferit o mutație importantă: tọhapụrụ n'okpukpe, nke ime mmụọ, ọbụna site na ụwa echiche Plato. Akwụkwọ akụkọ ihe omimi nke mbụ a tụlere n'oge a na-eweta nkọwa nke anụmanụ na-abụghị nke onwe, na-enweghị ụdị akụkọ ifo a na-ahụkarị nke ọrụ ndị gara aga. Ụmụ anụmanụ nwere morphology na physiology, ọ bụghị àgwà agwa.
A na-ewere sayensị ọgbara ọhụrụ ka Galileo malitere. Anyị nwere ike ịkọwa na echiche ya metụtara Ụka nke ukwuu ọ bụghị naanị n'ihi na ha megidere sayensị nke Chọọchị, ma Galileo na ndị ọkà mmụta sayensị ndị ọzọ nke oge ahụ na-abịa n'ezie ụdị sayensị dị iche, tọhapụrụ site n'okwukwe, ọ bụghị naanị Iso Ụzọ Kraịst, ma nke ụdị okwukwe ọ bụla.
Ọ bụ ihe ọhụrụ, ọ bụghị naanị na Europe. Ụgbọ elu Galileo nwere mmasị bụ nnọọ ụgbọ elu nwere mmasị, na-enweghị ihe ọ bụla ọzọ pụtara. O nweghị ihe karịrị n'iwu ndị ahụ! Ọ bụrụ na agbụ nke ịdị nsọ ga-agbaji, na ebe a ọ bụghị nanị banyere warara echiche nke okpukpe Ndị Kraịst, ihe ọmụma nwere ike ịgbawa, inye ọtụtụ ohere, dị ka egwuregwu. Ọmụma, kpomkwem n'ihi na ọ bara uru, n'ọtụtụ omenala, ọ metụtara ihe karịrị mmadụ, nke na-enye ya njikọ omenaala karịrị ihe anyị na-akpọ iwu okike. Ndị Eskimo nwere teknụzụ na-arụ ọrụ nke ọma maka iwu igloo, mana mmụọ na-arụ ọrụ dị mkpa na ntuziaka ụlọ. Na omenala ebe ejikọrọ ihe ọmụma na ihe dị nsọ, ị nweghị ike ime ahụmahụ ọ bụla, ị nweghị ike inyocha ihe niile, ọ bụrụgodị na o nweghị ikike nke Nzukọ-nsọ na njụta ya. Ọ bụ ezie na sayensị na-ejikọta ya na nkà ihe ọmụma mgbe nile, nnukwu njikọ na metaphysics kpara oke ya. Ka anyị ghara ichefu ihe nzuzo nke dodecahedron dị ka ọdịdị zuru oke, nke na-ekwesịghị ịdị adị, dị ka ndị Gris oge ochie si kwuo!
Ọ bụ ihe ndaba obi ụtọ na sayensị ọgbara ọhụrụ malitere nke ọma na igwe igwe, nke mekwara ihe nlere anya maka sayensi ndi ozo. Ụwa bụ usoro a na-aghaghị ịkọwapụta. Ọdịda nke Ụka nyere aka. Ụka, ụlọ arụsị nwere naanị ihe ọmụma dị mkpa, dị ka ndị metụtara mbara igwe. Site n’aka ndị Babilọn, Ndị China, na ndị Aztek, mmegharị nke kpakpando na mbara igwe bụ ọrụ nke ndị ụkọchukwu ewepụtara.
Ma na narị afọ ndị na-adịbeghị anya, ntọhapụ nke sayensị dị nsọ abụghị otu. bayoloji, ndị ụkọchukwu na-achị (gụnyere Charles Darwin nwere ọzụzụ mmụta okpukpe), o ji nnukwu nsogbu napụta onwe ya n'okpukpe. Ọ bụ ezie na e nwere ọtụtụ ndị na-ekweghị na Chineke dị na ọha mmadụ, na echiche evolushọn pụtara ọtụtụ iri afọ tupu akwụkwọ Darwin "On the Origin of Species by Natural Selection, or the Preservation of Favored Races in the Struggle for Existence" nke Darwin. (gụnyere nna nna ya, Erasmus Darwin, o kwetara evolushọn), egwu metụtara ọgụ nwere ike ime nke ndị na-akwalite okike, ozizi ọchịchị n'oge ahụ, mere Darwin igbu oge nbipụta akwụkwọ ahụ. Ọ dị ka iju na bayoloji kwesịrị ịnọgide na-enwe mmetụta nke ike karịrị nke mmadụ.
Enwere ike ịrụ ụka na ọ dị ntakịrị ihe ọmụma, na ọ siri ike ịchọta paradaịs. Ma e nwere echiche ndị na-ewu ewu karịa nke nwere nghọta na nke nwere mmasị n'ọdịdị okike. Ọmụmaatụ, ideea generației spontane, ọ bụ ezie na adịgboroja, zoro aka na ntoputa nke ndụ n'okpuru ụfọdụ eke ọnọdụ. Ndụ a aghaghị ịmalite, nakwa dị ka a na-ewu ewu echiche, Lamarck kwadoro ya. Ma n'agbanyeghị, Ugbu a amatala m ihe gbasara bayoloji, ma okike akwụsịbeghị, na ntụle. Gịnị mere nke a ji eme?? Ndị mmadụ enweghị obi ụtọ na tiori evolushọn site na nhọrọ? Anyị nwere ike ikweta, dị ka o mere na njedebe nke narị afọ nke 19, na ụfọdụ na-ajụ evolushọn site na nhọrọ, ma evolushọn dị ka nke a bụ ihe ọtụtụ ndị gụrụ akwụkwọ nabatara mgbe ahụ. Ma ugbu a, ọ dị ka ọbụna weirder ịghara ịnakwere.
Dar cum „evoluează” știința în general? Thomas Kuhn na "The Structure of Scientific Revolutions" na-egosi otú usoro sayensị si agbanwe. Mkpokọta data, nsonaazụ nnwale na nlebanya, na-eduga n'ichepụta ihe atụ. Emere nnwale ọhụrụ dabere na amụma ya, ụfọdụ n'ime ha na-agbagwojuru ụkpụrụ ochie ahụ anya. Mgbe ahụ, nsogbu na-apụta, na mgbe obere oge gasịrị, paradaịs ọzọ, nwee ike ịkọwa data ọhụrụ ahụ, ọ na-anọchi nke ochie. Kuhn guzobere ihe nlereanya a dabere na ọmụmụ akụkọ ihe mere eme nke ụfọdụ echiche sayensị.
Mana ọ na-eme otu a mgbe ọ bụla?? Akụkọ ihe mere eme na-egosi na mmejuputa ha na-adabere na ịnweta akụrụngwa, ya bụ isi obodo. Injin James Watt nwere onye asọmpi dị ike karịa, mana nke na-enwetaghị uru site na ego dị mkpa. Ileba anya na nchọpụta sayensị, nke ịmanye ụfọdụ echiche, na-eduga anyị na nkwubi okwu yiri nke ahụ. Nkwado ọha, ọ bụghị naanị ihe onwunwe, ọ dị oke mkpa. Tụlee otu nchọpụta ahụ emere n'onwe ya na mba dị iche iche ma ọ bụ ndị nyocha dị iche iche. Anyị gaara ama Alfred Wallace taa?, onye n'onwe ya rutere n'echiche nke nhọrọ okike na evolushọn, ọ bụrụ na Darwin abụbughị nwa amadị? Iwu Mendel, nna nke mkpụrụ ndụ ihe nketa, a na-ebipụta ha site na ụlọ akwụkwọ, gụnyere Darwin, ruo ọtụtụ iri afọ. Nchọgharị nnwere onwe ha, site n'aka ọtụtụ ndị nchọpụta, au dus la redescoperirea lui… Mendel.
Sayensị bụ ihe gbasara ọha mmadụ. Ụwa sayensị abụghị ihe o yiri site n'èzí, ma otu mmadụ. Na iwu akụ na ụba na nke ọha na eze yiri ka ọ na-akọwa ọganihu nke echiche ụfọdụ, nchọpụta, echiche wdg. Ọ bụ ezie na a naghị ewere sayensị akụ na ụba na sociology dị ka sayensị n'echiche nke njirisi Karl Popper guzobere.. Mgbe eziokwu na-apụtaghị ìhè, dị mfe maka onye ọ bụla ịlele, Ihe ndị ahụ metụtara akụ̀ na ụba na-etinye aka, ọha na eze karịsịa ndọrọ ndọrọ ọchịchị.
Agbanyeghị, gafere ndọrọ ndọrọ ọchịchị, sayensị nwere nsogbu ndị ọzọ. Anyị pụrụ inwe obi ike na eziokwu ga-emeri n’ikpeazụ? Anyị nwere ike ijide n'aka na ọ dịkarịa ala, ụfọdụ echiche nchekwa agaghị eli ruo mgbe ebighị ebi?
N'ime ihe ndị na-esonụ, anyị ga-ewepụta eziokwu sitere na akụkọ ihe mere eme nke sayensị nke yiri ka ọ na-egosi na ọ dị iche.
