E pei o isi mataupu faasaienisi, aemaise lava pe afai e fesootai ma ituaiga tagata, aemaise lava i amioga a tagata, ma o le taua o le puna lea o mea ua taʻua o mea sese faasaienisi. Ae o le a le taua?? Fa'atonuina le fasiotia o tagata o le ituaiga e tasi. Aisea ua tupu ai lenei mea??
Mea muamua lava, lea na faaosofia ai le fiafia sili, o le mafua'aga lea e leai ai ni faiga fa'apitoa a le ituaiga tagata e 'alofia ai le fasiotia o congeners. I isi ituaiga, i taimi o fefinauaiga, e le fa'aogaina e tagata ta'ito'atasi a latou auupega mata'utia ma a latou lava congeners. Ata o akarava, o paa, e oo lava i le fusuaga o sea, aloese mai le tui, tu'i oti pe tutu'i, e matua lauiloa ma faia o ni faʻataʻitaʻiga i le uiga o le aloese mai le faʻaaogaina o auupega faʻanatura sili ona mataʻutia ma tagata o ia lava ituaiga..
Pe a mafai tali i lenei fesili, sii mai i le tele o taimi, e tele mafuaaga e mafai ai, tu'uina atu i vasega ethology. Muamua o le mamao e avatu e auupega, aemaise o afi. O le mamao i le va o le au tau ua latou le toe iloa ai faailoga patino o le gauai atu o le tagata tetee vaivai, lea e masani ona faamuta ai le taua i isi ituaiga. O fana sa, i o latou taimi sa matua faitioina mo lo latou gafatia e fasioti i le tele. Ana mafai e na tagata faitio ona iloa le mea ua oo mai i le taimi nei, pe a ta'avale mamao, e oo lava i le tutoatasi, sunt trimise să ucidă… Se consideră și acum, o le a sili atu le numera o tagata afaina, pe afai ua le toe aafia le tamaloa i le faaiuga e fana. O taavale e sili atu le psychopathic nai lo psychopaths, lea e faafaigaluegaina ai fitafita faapolofesa. Afai tatou te mafaufau e uiga i le auai o masini i taua, na o taua mulimuli a le lalolagi (Ou te faamoemoe oi latou ia e sili ona mulimuli), o loʻo i ai se matou ata o le mea e mafai ona fai e le va o taua. O taʻavale e faʻaalia e le gata o se mamao faaletino, ae ose mafaufau foi. O robots, e tusa lava pe sili atu nai lo ata tifaga faasaienisi, ua latou faamaonia moni lava le mea e mafai ona latou faia pe a latou taitaia...taua.
Peitai, na fasiotia muamua e tagata le tasi ma le isi, e ui lava, e ta’ua ai e se tusitala Amerika, Iosefa Sobran, „bucată cu bucată”. Ae ia tatou manatua: i se isi tulaga. Peitai, Aisea? Un alt motiv important vehiculat ar fi ce se cheamă „pseudospeciație”, o lona uiga, o le pala o tagata ese mai le lelei o tagata soifua. Afai e masani o tagata ese, fili, e foliga mai e le matua ese lava (o le a le fa'ailoga lanu e fa'afaigofie ai mea!), e taua tele le sao o vaega faaleaganuu. O Celts o manu, sa latou momoe i luga o le fola, e pei ona faaalia e se taʻitaʻiʻau Roma i ana fitafita. O lea na mafai ai ona fasiotia i latou e aunoa ma le alofa mutimutivale. I se tulaga lautele, o le fili o manu ona o le aganuu, tapuaiga po o faiga, sauniga ma isi. O tapu e masani ona fai i lea tulaga. Ma o a faiga faʻafeusuaiga mataʻutia ua faʻatatau i tagata Iutaia poʻo tagata uli! Ae o le a le manaia, ma sa latou faia foi le mea lava e tasi i Kerisiano / papaʻe ma isi. O le a manaia tele le iloa pe aisea e maua ai e tamaitai papaʻe ni taifau lapopoa i mata o Aferika.
O le isi mafuaaga e fasioti ai e tagata isi tagata o le…indoctrination. O le uiga o la’u tala o le pule poo se taitai (faaleagaga?) faatalitonu fitafita e tatau ona latou fasiotia le fili. Ma tagata, e le pei o isi ituaiga, e faigofie lava ona fa'aa'oa'oina i latou. Le faʻaalia o suʻega, e sili atu ona fa'a'ole'ole tamaiti nai lo chimpanzee. Ina ua latou aoao e tatala se pusa i ni laasaga se tele, o nisi e le aoga, sa mulimulitaia e tamaiti le sauniga ma le faamaoni, e aofia ai laasaga le talafeagai, ae aveese e le chimpanzees e aunoa ma ni faafitauli.
E faigofie ona fa'aa'oa'oina tagata, e talitonuina, tonu ona o neoteny, o lona uiga, o le tausia o nisi o uiga o se afuafua po o se tamaititi i se tagata matua. O le a aʻoaʻoina e le tagata mo se taimi umi ona o lenei neoteny. O moa e talia lelei, latou te aoao, o tagata matutua e tau vaivai. Neoteny o le a fa'auilalo tagata, Sa ou tuuina atu, lea o le a fesoasoani latou te aoao ai, ae ia faigofie foʻi ona aʻoaʻoina.
Ceva ce se discută puțin este că oamenii ucid… pentru bani. O le toʻatele o tagata o loʻo aʻafia nei i taua o loʻo faia mo tupe. Ma aua nei galo, o taua e aumai ai tupe. O le taimi nei o le tele o 'autau e faia aʻe i tagata faʻatau, fitafita totogi, alii ma tamaitai. O ai e faia nei se mea faapena?? Afai e te tilotilo i le militeri a Amerika, ae le gata i lea, ua iloa. I se lipoti i le Vaituloto o Vitoria, na o le tasi lava le vaifofō na maua e se nu'u matitiva e sola ese mai le mativa: se taua. Aua e oo lava iina e totogi ai taua. Ua faaalia ai i lenei mea le faigofie o le faamutaina o taua. Ma le faigata tele, pe a tatou mafaufau i sootaga tau tupe.
Înainte „meseria armelor” era ceva ce îmbrățișau oamenii săraci, mai nofoaga matitiva, mauga, e pei o Alapania i ni nai senituri ua mavae, Croatia, ae faapea foi Eleni, e aofia ai Atenai Anamua. Ina ua mavae taua matautia o Marathon ma Salamasina, atonu na faatoilaloina autau a Peresia, ae le o se taimi umi. Na mou atu foi le faatemokalasi a Atenai ona o le toatele o tagata Atenai na avea ma tagata totogi mo ... Peresia. E faigata ona faatumauina se olaga, e oʻo lava i se faiga faʻalapotopotoga lelei i le vaitau, i le mativa.
E fasioti tagata mo tupe. fia aai. Ua faitau afe tausaga o faia lenei mea ma o loo faia pea. E manaia i totonu o se tusi na lomia i le taimi o le pulega faa-Komunisi („Lumea hitiților” de Margarate Riemschneider) Na ou maua i le upu tomua o loo finauina lenei mea moni. E leai, e lei tau le taua mo punaoa, ae o se mea mata'utia na afua mai i le tauiviga a vaega ta'ita'i. O le mea lea na valoia e Marxism, manatu faasaienisi (aua na mananao Marx ma Engels e malamalama i le sosaiete i se faavae faasaienisi, i luma o tagata suʻesuʻe meaola). I le faa-Komunisi na mulimuli ai, e tusa ai ma valo'aga a Marxist theory, ia le toe i ai se taua. Masalo na'o le fa'aKomunisi, ae e foliga mai e leʻi sauni le socialism mo lenei mea, vaai Saina ma Cambodia, Saina ma Soviets. Masalo o le au faipule i na setete e tuuaia...
O le natura faaletagata le fasioti tagata? E foliga mai o lea. forensics, lea ou te sii maia le psychologist Tudorel Butoi, latou fai mai e mafai e se tasi ona fasioti tagata. I lalo o nisi tulaga, tele lava i le puipuia o le tagata lava ia. E ui lava i taua, pe a mafai, e foliga mai e toatele na aloese mai le faia. Ae e lē moni e na o tagata e fasioti le tasi i le isi. E faia e leona, e faia e chimpanzees i se mea e tutusa lelei le taua mo i tatou. Konrad Lorenz spune în cartea lui despre agresivitate „Așa-zisul rău” că de fapt oamenii ucid tocmai că sunt niște ființe atât de slab dotate pentru…a ucide. E leai ni a latou auala e faʻaitiitia ai aʻafiaga i congeners saʻo ona e leai ni a latou auupega faʻamaonia.. O le faaseseina o le evolusione ua avea ai i matou ma tagata solitulafono, tonu ona o manuki pa'epa'e i tatou.
O o matou aiga, o chimpanzee, latou te mafaia foi i se mea faapena, e le o se mea e ofo ai. Ae atonu e faapea mai se tasi, e leai ni auupega mataʻutia o leona? O lo'u manatu, expusă în „Civilizația foametei” este că motivul este ceea ce popular se numește putere de concentrare, o lona uiga, o se vaapiapi o le fanua o le mafaufau. E pei o le taimi e te le iloa atu ai se mea i ou tafatafa, na o le mea e te fiafia i ai.
I totonu o le tagata, pei o isi manu, o lo'o i ai fa'alavelave fa'anatura e fa'aleagaina ai congeners, lea e fa'aalia e le gata i le iloa o fa'ailoga o le gaua'i, ae faapea foi ma le tulaga ogaoga e oo i ai se tagata (manu'a). E i ai i tagata se fa'alavelave fa'anatura e feagai ma ni ta'i, lea e faatoilaloina e ala i aoaoga. Ua iloa lelei e le au fa'afitafita le fa'afitauli. E aʻoaʻo tagata e le amanaʻiaina nei faʻaosofia. Mo nisi e faigofie, o nisi e sili atu ona faigofie ona le amanaʻia faʻamalosi o le siosiomaga, e tusa lava pe i ai se aafiaga malosi faalelagona. Fa'afuase'i, psychopaths i totonu o nei tagata. O le faʻaitiʻitia o le fanua o le malamalama e faigofie mo i latou. E le o se avanoa, psychopaths e masani ona avea ma tagata totogi, sipai (ae faapea foi CEOs poo fomai tipitipi) mo lenei mafuaaga, pe lângă alte „calități” ale lor, e pei ole tu'inanau. Ae e foliga mai e le gata o psychopaths e iai lenei uiga. E mafai ona avea ma uiga lelei o tagata o loʻo tulituliloaina sini umi?
O leona o manu ia e savavali i le afi i le circus. Mo manu, ia le amanaiaina le fefe i le afi, ia aoao e le amanaiaina lenei fefe, o se faatinoga. Ae o lesi foi itu, o leona o manu ia e tatau ona tuli, e lamatia, ma e masani ona feagai ma le fia aai. Le mafai ona taulaʻi atu i nisi faʻaosofia, le amanaiaina o isi, e fai ma sui o se tulaga lelei i lo latou siosiomaga.
I lalo o nei tulaga, o le mafai lea ona fasiotia tagata i le tau latou te totogiina mo isi o latou uiga?
Aisea ua i ai le vevesi i manu? E tusa ai ma nisi o manatu lauiloa (Lorenz), o lana matafaioi o le faatonutonuina lea o le faitau aofaʻi o tagata. E taape manu i le si'osi'omaga ona po'o le aloese mai fete'ena'iga. Ae i'u lava ina fa'alavelave fa'aletupe o le a'a lea o le fa'atupu vevesi. O na punaoa o meaʻai poʻo avanoa i paaga faʻafeusuaiga, e uiga i punaoa. Ae pei ona ou fai atu, o manu e iai auala e fa'atonutonu ai nei fete'ena'iga, faigofie pe sili atu ona lavelave, fa'atatau ile ituaiga. O lo'o iai tu ma aga fa'apitoa e fa'aitiitia ai sauaga fa'apitoa (o lona uiga, o le agaleaga ua faaalia). O sauaga o se amio le manuia, o se faaletonu i le faatonutonuina o fegalegaleaiga. O nisi ituaiga e mafai ona matua malu i totonu, e ui lava o na ituaiga o tagata tulimanu sili ona lelei (nisi canids). Ae paga lea, o primates tetele e le oi ai ia i latou.
Chimpanzees e fasioti e le tasi le isi i se auala e pei o le mea tatou te taʻua o taua, tausia o vaega. Pe a iai le vevesi i le va o alii i le vaega, pe a foliga mai e le lava le teuga, atunci masculii pornesc într-un fel de expediții în afara grupului, lea e iu ai i le fasiotia o nisi o tane i fafo atu o le vaega. O sauaga e matua'i ogaoga, e tutusa lelei ma le mea e tupu i le lynching vaaiga. I lenei tulaga, o sauaga e fa'ate'a ai le va'aiga o ali'i, e faamalosia ai sootaga i lo latou va, fa'atumauina pe suia fa'atonuga.
E mafai ona tatou fa'amauina e iai fo'i lenei matafaioi i tagata? Ma, le tele o faʻamaoniga e taʻu mai ai. O nisi vaega o tama e fai a latou amio e tutusa lelei ma chimpanzees. E le na'o kegi pitonuu e amio pei ni vaega o chimpanzee, ae o nisi foi o taʻitaʻi faapolotiki e faʻaaogaina taua e faʻatonutonu ai faʻatonuga i totonu o i latou lava. Cartea „Capcana lui Tucidide” de Graham Allison pare extrem de transparentă în acest sens. Na ia talanoa e uiga ia Rusia ma Saina e pei o kegi pitonuu poʻo vaega o chimpanzees e tatau ona faʻamautu a latou faʻatonuga o le tasi ma le isi e ala i taua.. O fa'amaumauga fa'asolopito o lo'o fa'aalia ai le atunu'u beta, e tautala i le gagana ethological, osofa'i le atunuu alpha, e fa'atuina se fa'atonuga fou. E peiseai o ni ta’ifau…
O le malo lea, i tulaga o loʻo i ai sosaiete tuli manu e tau i ... meaalofa? Eibl-Eibesfeldt în „Agresivitatea umană” vorbește de astfel de societăți, o nisi o i Papua Niu Kini. Latou te tausia puaa e avatu i pule tauva. Mata'utia le faalumaina o le mauaina o puaa sili atu nai lo le mea e te mafaia!
Eibl-Eibesfeldt, o ia o le tamaititi aoga a Konrad Lorenz, na ia fai mai o sosaiete uma na ia suʻesuʻeina na oʻo i taua. Ae o loʻo i ai sosaiete e iai se tagata tau (pei o tatou) ma sosaiete o lo'o i ai se tulaga fa'a-Pasefika. O i latou o loʻo i ai se faʻataʻitaʻiga pasefika e iai tu ma aga faigata e faʻatonutonu ai le ulufale atu i taua ma o le taua e matua le mafai. I totonu o sosaiete o loʻo i ai se faʻataʻitaʻiga pasefika o le Inuit. O se tasi o mafuaʻaga o uiga faʻapitoa o le mea moni o le a latou eseese, e afua mai i le tuufaatasia o le tele o tagata. Ae i le tusi a Eibesfeldt, ae le o isi, nu am văzut o comparație între societățile matriliniare și cele patriliniare, e pei o se toa lelei. Inuit, a itiiti mai o nisi sosaiete, o i latou o matrilineal. O lona uiga, e maua e tamaitai le tulaga ma le tamaoaiga. I sosaiete matrilineal, e tusa lava pe o le pule o se tamaitai, o le mataupu foi o taua e a tagata foi. Kabyles e matrilineal, ae e matua taua lava, e tusa ai ma Leo Frobenius (Aganuu Aferika). Ae i se tulaga lautele, masalo matrilineal aganuu, e tusa lava pe latou te iloa foi le taua, masalo sa sili atu lo latou filemu. Ae maise lava, masalo sa le manuia i latou i taua. O le mafuaaga autu lea ua seasea ai. Tele, e pei o le malo o Kereta, na faatoilaloina e sosaiete faapeteriaka anamua, ae sili atu le taua.
O loo i ai le faamoemoe mo i tatou, pei o primates, e aloese ai mai taua i le lumanai? Afai o le bonobos e mafai ona matua filemu faʻafetai i le tuʻufaʻatasia o tamaʻitaʻi e taofia ai faiga sauā, e mafai foi ona avea ma se faamoemoe mo i tatou. O le tele o sosaiete tu'umanu-fa'aputu fa'aleaganu'u o le a toe avea ma fa'amaoniga e mafai e sosaiete ona fa'alelei atili. O latou eseese, faapea foi fofo na latou aumaia e aofia ai ma le faafitauli o taua, ua faaalia ai e mafai ona tuputupu aʻe le sosaiete o tagata i le tele o auala.
I seneturi talu ai nei, o sosaiete papalagi ua faasolosolo ina faaitiitia le vevesi. E ese mai le faaitiitia o le mativa, o le le tutusa, siitia le tulaga o aoaoga, masalo o le faateleina foi o le matafaioi a tamaitai i le sosaiete, e aofia ai le auai i le olaga lautele ma faaupufai, sa i ai sa latou matafaioi. E lelei tele le tau a fafine, pe a manaomia (e pei lava o se taimi?), e pei ona faaalia i le talafaasolopito. O suʻesuʻega e faʻaalia ai latou, e tusa lava pe latou te le toe faia ni taua, e sili atu lo latou lelei i le faʻaputuina o teritori. O Elisapeta I ma Katerina le Sili o ni faataitaiga manino. Ae na faagaoioia na masiofo i faiga faapeteriaka, o lona uiga, o tulafono na faia e tagata.
O sauaga i totonu o sosaiete e mafai ona faʻaitiitia e ala i le faʻaitiitia o fegalegaleaiga masani a tama (le fa'avaeina o kegi, fa'atasi ai ma fa'atonuga e pei o chimpanzees). Ae, e pei ona faaalia i le talafaasolopito, o le faaitiitia o sauaga i totonu o sosaiete e le faapea e taitai atu ai i le aloese mai taua. Tala'aga talu ai nei, e le gata i Europa, faaalia le faafeagai. O Iapani o se sosaiete e sili ona filemu. Ma e maeu se toa na iu i ai i le 20 senituri! Ae afai e iai se tagata tau, lea e fa'aoga tutusa tulafono ma fa'atonuga, e le suia lava mea. Masalo o le auai moni o tamaitai i polokiki, a fa'apea le fa'atupuina o feso'ota'iga maualuga ma fa'atonuga, mafai ona suia mea.
