Ba re ho na le mashano a maholo, tse nyane le lipalo. Kakaretso ea polelo ena e ka ba hore ho na le litšōmo tse makatsang, e ka tšeptjoang le…ea saense. Le hoja litšōmo tse ling tsa saense li ne li tšosa batho ba nang le maikutlo a tebileng le mabaka a mangata. E bile ha e shebahale eka ke mashano a booatla joaloka a pale ea Serussia moo sebapali se tsamaeang lefifing ho ea seha ka thipa St. Petersburg nakong ea masiu a masoeu. Ho e-na le maikutlo a mang a bitsoang a saense a nang le liphello tse bonahalang (ke hore, ha re bue ka quantum physics) di thata ka moo ho ka kgonehang ho di kwenya.
Kamoo mochine oa khatiso o neng o sa lokoloha ho tloha qalong, ka kutloisiso ea hore e ne e le mokhelo, tokoloho e ne e amana haholo le ho etsa lipolotiki tsa mokha. Știința modernă s-a politizat și ea curând. Le kamoo liphathi li fetohang kateng, liphetoho tsa feshene tsa maikutlo, li-paradigms le tsona li ka fetoha ho saense Ka 'nete, ha ho kgoneha. Geometry ea Euclidean e ke ke ea etsoa lipolotiking, kaha ka kakaretso motho a ke ke a kenya lipolotiking boholo ba mahlale a motheo. Empa ho seng joalo ho ne ho e-na le sebaka se sengata sa ho tsamaisa, e hlileng e nketsoeng monyetla mme e ntse e nkeloa monyetla.
Sentimentele au avut și au încă o miză foarte mare in acest sens. Maikutlo a batho le liphoofolo. Ha e le hantle maikutlo a bathong, „afectele” la animale. Ke seo ke se balileng libukeng tsa ethology kolecheng. Hobane liphoofolo ha li na maikutlo, ele au „’afecte”. Litlhahlobong, ho itšetlehile ka mosuoe, ke ile ka bolelloa hore na ke sebetsane joang le taba ea lerato liphoofolong. Ho ne ho e-na le tse ling tse bulehileng kapa tse sa buleheng hore na maikutlo a liphoofolo a ea hōle hakae. Etologul Frans de Waal, sengoli sa libuka tse ngata tse tsebahalang tse buang ka boitšoaro ba liphoofolo, hlalosa boemo ka botlalo, matla haholo nakong ea bocha ba hae, ho theosa le lilemo 60-70. De Waal o ne a lula a songoa ka lebaka la ho pheha khang ea hore liphoofolo li feta li-automaton, cum suna paradigma oficială. Își imaginează cineva care a avut câine oameni de știință „serioși”, eng kapa eng seo se se bolelang (kapa ho se tsotelle, unul dintre sensuri e „distant, khutla”), ho bua ntho e kang eo?
Ho latela boitšoaro, eo moemeli oa hae ea tummeng e neng e le B. F. Skinner (lebitso lena le ka hlalosa tšobotsi ea lelapa) liphoofolo ke li-automatons tse arabelang maemo a tikoloho. Haeba re hopola liteko tsa ntja tsa Ivan Pavlov, e nkoang e le selelekela sa boitšoaro, re ka atolosa mohlala ho boitšoaro ba liphoofolo tse ling, empa hape le ho saekholoji ea batho. Boitšoaro ba phoofolo (empa hape ke motho) e ka ba mofuta oa tabula rasa, cu puține comportamente înnăscute. Liphoofolo li ne li tla ithuta hoo e ka bang ntho e 'ngoe le e 'ngoe eo li e etsang. Ha e le hantle ba ne ba tla arabela tšusumetsong ea tikoloho. Batho ba ne ba tla etsa se tšoanang. Ehlile, ke ’nete hore liphoofolo tse nang le boko bo rarahaneng haholoanyane, joalo ka liphoofolo tse anyesang (ho kenyeletsa le motho) le dinonyana, ba na le mekhoa e ithutoang ka ho fetisisa. Batho ha ba bue kapa hona ho tsamaea ka maoto a mabeli ntle le haeba motho e mong a ba ruta. Ho joalo le ka liphoofolo tse ling tse anyesang le tsona li ithuta ho tsoma, ’me linonyana li ithuta ho fofa. Empa ho thoe’ng ka boitšoaro boo bo shebahalang joaloka lipontšo tsa maikutlo liphoofolong? Ho hang ha se seo e se utloang, empa...boitshwaro bo ikamahanyang le maemo! Ke hore, likarabo tsohle tikolohong ea li-automata tse ling tse etsang feela se hlokahalang bakeng sa ho phela le ho ikatisa.. Ntho efe kapa efe e 'ngoe e ka be e bile…saense.
Boemo ba boitšoaro bo kentse letsoho thutong ea ho ithuta, puo, empa o ile a boela a leka ho hlalosa boitšoaro le tsoelo-pele ea mofuta oo. Simone de Beauvoir o ne a lumela hore u ithuta ho ba mosali. Likhopolo tse ling tsa basali kajeno li susumelitsoe ke likhopolo tsena. Leha ho le joalo, joalo ka ha ke boletse, boitšoaro bo ithutoang bo bohlokoa haholo ho batho, ho thata ho fumana hore na tlhaho ke eng le hore na tikoloho ke eng. Dar deși psihicul e influențat de mediu, tšehetso ea hae ke ea tlhaho. Ha feela setjhaba se o etsa mosadi, le bong, ke hore, tšusumetso ea setso e amanang le thobalano e fetisa baeloji ka botlalo, joale re ka ikoahlaela feela hore litloholo tsa banna tsa Mofumahali Victoria, ho akarelletsa le Prince Alexei, mora oa morena oa ho qetela, ba ne ba sa fetohe. Ke kamoo a ka beng a ile a tlosa haemophilia, lefu le itseng la banna. 'Me mohlomong histori e ka be e bontšitse ho fapaneng.
Mohlomong litsi tsa thuto e ncha ea makomonisi, ho kopanyelletsa le ba lichankaneng tseo ho tsona batšoaruoa ba lipolotiki ba ileng ba fella teng, ba ne ba sa susumetsoe ke maikutlo a boitšoaro? Ke joang motho a neng a ka nahana hore motho ea nang le tumelo e hlakileng le e tiileng a ka fetoloa ntho e ’ngoe ka hore a be boemong bo joalo lichankaneng tsa bokomonisi?? Monna e mocha ea batloang ke Ceaușescu, empa hape le ka Pol Pot, e ne e tla hlaha ka mofuta o tšoanang oa koetliso.
Boitšoaro, eo mothehi oa eona a nkoang e le John B. Watson, leha ba bang ba kolota Edward Thorndike ka boleng bona, ehlile ke motsamao o neng o tlamehile ho etsahala, ho latela bangoli ba bang, ka ho fokotseha ha kelello ea kelello, empa hape le mekhoa e mecha sechabeng. E bululetsoeng, har'a ba bang ke Freud, Watson o leka ho fetola saekholoji hore e be mahlale. Boitšoaro bo ipakile e le paradigm ea mahlale, laboratori. Ke likhakanyo tsa mahlale feela, ke hore, e nolofatsa. Ke kahoo ho etsa saense ho seng bonolo. 'Me haholo-holo haeba u etsa joalo, o tlameha ho tseba hore na e ea hole hakae. U ntša lintho tse etsahalang bophelong 'me u li ithute ka laboratoring, ha o hlalose bophelo feela ka seo o se fumanang lab. Le aletareng ya seo ho thweng ke mahlale, kameho e ne e le eona e entsoeng sehlabelo. Joalo ka ha mohopolo oa 'mele-moea oa moea o ne o se o felile, Maikutlo, ka moetlo e amanang le moya, e ne e fetoha lefeela (le tsa khale).
Freud, eo re ke keng ra latola tlatsetso ea hae litšōmong tsena, ho nkoa hore ho khomarela ha ngoana e monyenyane ho 'm'ae ho amana feela le mohloli oa lijo. Mehopolo ea mofuta ona e ne e laola halofo ea pele ea lekholo le fetileng la lilemo (e be kamano leha e le efe eo bana ba ileng ba e fumana ka lebaka la mofuta ona oa thuto?). Ho aroloa ha bana ba banyenyane lipetlele le mahaeng a likhutsana e ne e le ntho eo ho neng ho se motho ea ikhathatsang ka eona, ho fapana le moo. Watson o ne a nka lerato e le boikutlo bo sa reng letho le bo sa tloaelehang, hore tlhokomelo e ngata haholo e fuoang ngoana ea e senya, e mo fokolisa le ho senya. Hape, har'a malebela a ho hōlisa bana khothalletsa hore, ho qoba ntshetsopele ya ho kgomarela, ho potoloha hoa baoki kapa dinyatsi. Jonathan Haidt o bolela ho “The Hypothesis of Happiness” mabapi le tšabo eo ntat’ae a ileng a feta ho eona ha a ne a le mong sepetlele., bongoaneng. Joalo ka matlong a likhutsana a Romania nakong ea bohatelli ba Leninist, nka eketsa.
Haeba e le ka lijo feela, joale botlolo e ne e lekane ho fana ka matšeliso le khotso ho lesea. De ce ar mai fi avut nevoie puiul de om… de alți oameni? Leha e ka bonahala e makatsa, ba bang ba bile ba lekile khopolo-taba ena. Ka lehlohonolo, teko ena e hlile e senya boitšoaro. Ho leka ho theha polasi ea macaque bakeng sa lithuto tsa laboratori, Harry Harlow o hlokometse hore litsuonyana tse ka thōko ha li tsoaloa, ho latela mekhoa ea mehla ea ho holisa bana, ha ba ka ba phela. 'Me haeba ba ne ba etsa joalo ba ne ba e-na le mathata a tebileng a boitšoaro. O ile a leka ho lokisa bothata ka teko (ha e le hantle ho feta lilemo 50-60). Malinyane a rhesus macaque mohlomong a ne a ferekanngoa ke hore ha a na ntho e khomarelang ho a fa lijo.. Eaba o kenya mehlala ea litšoene tsa terata ka har'a masaka a likhoho, ho hloella ka, eo a neng a kentse botlolo ho yona. Bothata ha bo so rarolloe. Eaba o nahana hore e kanna ea ba sehokelo se seng. 'Me ho phaella ho' mè oa terata ka botlolo ea lesea, o ile a boela a tlisa 'mè oa lesela. Litsuonyana li ne li rata 'mè oa masela, eo ba neng ba qeta nako e ngata le bona. Ba ne ba nanabetsa letsoho ho nka botlolo e holim'a 'm'e ea kentsoeng. Taba ea bohlokoa ke hore litsuonyana li ne li hloka ho tšoaroa, 'me sehokelo e ne e le sa ho ama, eseng bakeng sa dijo. Seo u se fumaneng, Nka bolela jwale! E ne e tla ba lebaka la hore ka nako eo batho ba ne ba hlile ba sa tsebe hakaalo ka litšoene tse ling, ba ne ba sa shebelle lifilimi tsa litšoene thelevisheneng. Jane Goodall nu făcuse celebrele studii pe cimpanzei. Li-primate lia thobana ka ho tšoarana ka matsoho. E boetse e tsamaea pakeng tsa mefuta ea li-primate, joalo ka lipakeng tsa lichimpanzi le batho, empa hape le pakeng tsa lichimpanzi le litšoene mohlala. Goodall descrie multe situații de genul în cartea ei „În umbra omului”. Haeba re nahana ka eona, re etsang ha re otla motho ka basketeng ka phoso lebenkeleng la mabenkele?
Ho oa ha Boitšoaro, karolo ka liteko tsa Harlow, karolo ka liteko tse ling e entse hore ho amoheloe maikutlo a liphoofolo, empa le ho batho? Ha re le k'holejeng re ne re bolelloa haholo ka 'mè oa li-plush vs wire, empa ho bonahala eka le phihlelo ena e ne e sa lekana. Ha e le liphoofolo, bonyane. Frans de Waal o lumela hore lifilimi tse ngata tsa liphoofolo, e entsoeng ke batho ba bangata, e jarollotsoeng marang-rang a sechaba, ba ile ba tla ho kholisa bafuputsi hamolemo hore liphoofolo li na le boemo boo. Mohlomong ho se kholisehe ke nako e nepahetseng. Cel puțin i-a făcut să înceteze să mai susțină ceva care s-ar putea caracteriza ca jumătate antropocentrism, jumătate cult al psihopaților și al mașinilor. Boikutlo bona bo ne bo le teng mehleng eo, mme e ntse e le teng, thusa. Sechaba sa indasteri, e neng e tsoetse pele nakong ea Freud esita le pele ho eena, e ne e hloka li-casters tsa boemo bo bonolo. Maikutlo e ne e le ntho e neng e senya katleho. Mookameli o nahana ka uena, empa ha ho khoneha, o tlameha ho u utloela bohloko. Kapa ho molemo ho se e etse. Ha re tsebe hore na liperesente tsa psychopaths maemong a phahameng e ne e le life ka nako eo, karolong ea pele ea lekholo la bo20 la lilemo, le hoja histori e fana ka lintlha tse ling. Hona joale lintho li hlakile haholoanyane, tšehetsoa ke lithuto, care sugerează că psihopatia (ho hloka maikutlo a boitšoaro le kutloelo-bohloko) e ka ba boleng ba li-CEO tse ngata, lingaka tse buoang kapa batho ba bang ba nang le tšusumetso. Puisano e se nang botho ha e hloke maikutlo, empa e hloka ho ts'oaroa. Hantle-ntle seo psychopaths e ka fanang ka sona.
Empa ho amoheloa ha maikutlo ho batho ho bile le qetello e molemo? Kamoo ho bonahalang kateng ha ho joalo. Liteko tsa Harlow tsa masea a litšoene li ile tsa susumetsa bafuputsi ba bang, ya neng a nyatsa ho ikarola hoa bana. E mong oa bona ke John Bawlby, ea ileng a sibolla ho elella bofelong ba lilemo tsa bo-1960 hore khōlo e tloaelehileng ea bana ba bang e itšetlehile ka bokhoni ba ho theha likamano le bonyane motho a le mong., hangata e mong oa batsoali. Mary Ainsworth, mothusi wa hae, ya ileng a ithuta Afrika, moo bana ba holisoang ka tsela e itseng ke sechaba, a tswela pele. Leha e le Afrika, kamoo ba buang kateng, motse kaofela o kenya letsoho khōlong ea ngoana, khetholla (mohlomong ha ho joalo) motho eo eleng ntlhakgolo ya ho kgomarela. Hangata motho eo ke ’mè oa ngoana. Mona ke moo theory ea attachment e hlahang teng (lentsoe le qapiloeng ke Bawlby). liphello, kamoo ba buang kateng, e ka be re ile ra tloha letšeng ra ea selibeng. Bana ha ba sa aroloa, empa ka tsela e itseng e amana le mme, ho hlahisa kamano e nepahetseng. Joalokaha setsebi sa kelello John Rosemund a bolela, hona joale basali ba fetotse monghali oa bona ho tloha ho monna ho ea ho ngoana, ba ntse ba le corset.
Litlhaloso tsa khopolo ea ho khomarela li bonolo ho li beha. Hantle-ntle, a re nahaneng moo e qalileng teng. Ke hore, ho tsoa litekong tsa Harlow. Hantle, e shebahala joaloka phoofolo e pentiloeng, nu neapărat propria mamă, e ntlafalitse boemo bo amang lesea la litšoene. Ha e le Afrika, moo bana ba holisoang teng ke motse, 'me ho fihlela lilemo tse peli li batla li sa tloheloe ke batho ba baholo, haeba tlhōrō ea ho khomarela e hlokomeloa, leha ho le joalo ha ho na khethollo. Empa tokoloho e ngata haholo ea basali e senya sechaba le litokelo tsa ba bang. Kahoo tšitiso e ncha tokolohong ea basali e ile ea amoheloa. Leha ho le joalo, basali ba matsoalloa a meetlo eo e seng ea Bophirimela ba hlolloa ke bokhoba bo sa tloaelehang boo basali ba etsoang tlas’a bona linaheng tsa Bophirimela, boitlamo bo sa feleng boo bo-'m'e ba nang le bona mona.
Na bana ba hōlisitsoeng ka likamano tse khethehileng ba molemo ho feta ba bang? Ha re nahaneng, cum spune Ioana Petra în „7000 Years of Patriarchy” cum au fost crescuți cei care au creat iluminismul și umanismul francez. Bana ba kgabane (empa eseng feela) ka nako eo ba ile ba holisoa ke bo-ntate ba tsoang naheng eo, eseng ka bomma bona. Boitsebiso bo mabapi le se etsahalang ho bana ba sa hōlisoang ke batho le bona ke ba nakong eo, așa-zișii „copiii sălbatici”.
Tšebeliso e matla ka ho fetisisa ea khopolo ea ho khomarela ke ho kenya letsoho (ea mofuta oa sehokelo) likamanong tsa lerato. Ho lokile, ke seo likamano tsa lerato li leng sona, e se be taba ya ho kgomarela. Feela, BOLELA'NG. E ntle, fa e se ka manyalo a a rulaganyeditsweng, eo ho eona e neng e tla ba molemo ka sebele. Empa batho ba qoba mohopolo oa ho ba marokho a ho khomarela. Qetellong molebeli le eena o ikamahanya le motšoaruoa ka mor'a nakoana. Empa haeba u se Borcea, ha u batle hore likamano li thehoe ka tsela ena. Ho khomarela ho ne ho ke ke ha e-ba le sebaka kamanong e khethehileng, ka ho khetheha, haholo subjective ka tlhaloso. Kapa eseng joalo?
Ho latola tlhaho, mofuta le bohlokoa ba boemo ho batho le liphoofolo bo tsoela pele ka mefuta e meng. Cartea lui Antonie Damasio „Eroarea lui Descartes” arată cât de handicapantă e pierderea afecțiunii cu păstrarea intactă a funcțiilor cognitive. Ntle le lerato ha re atlehe ho feta, ho fapana le moo. Mabaka a hloekileng ha a eo. Hape, lithuto tse ncha ho bao ho thoeng ke batho ba nang le limpho (bonyane boqapi) arată că ei sunt de fapt plini de emoții, cum arată Jeanne Siaud-Facchin în „Prea inteligent ca să fi fericit?”. Liphuputso tse ncha li fana ka maikutlo a hore autism, le eona (bonyane mefuta e meng ea ts'ebetso) e ne e tla amahanngoa le maikutlo a tebileng, e thibelang ka katleho.
Motho e mong o ne a ipotsa hore na re ka buisana joang le sechaba se seng, haeba re sa buisane le liphoofolo tsa polanete ea rōna. Ke ne ke tla araba ka hore e ne e tla ba ntho e sa tloaelehang ho buisana le mefuta e sa tloaelehang ha re ntse re buisana le liphoofolo tse ling tse anyesang, mohlala ka lintja. Leha re sa tsebe ethology, ho na le puo e akaretsang ea liphoofolo tse anyesang: LERATO. Ha re sheba kamoo ntja e bapalang le nonyana kateng re bona kamoo liphoofolo tse anyesang li buisanang hantle kateng. Ua ipotsa hore na nonyana ha e utloisise liketso tse ling tsa ntja joang. Liphoofolo tse anyesang ke libōpuoa tse nang le malinyane a sa khoneng ho iketsetsa letho, ba neng ba hlokomeloa le ho tshireletsoa ba sa le banyane. Mohlomong bohlale ba bona bo phahameng bo amana le kutloisiso ea bona. Ba ile ba ba bohlale haholo hobane baholo-holo ba bona ba ne ba ikutloa ba le matla haholo. Mohlomong ke sohle se setle sechabeng sa batho, adică sentimentele morale și instituțiile derivate de aici provin din ceea cer putea numi „instinct de protejare a puilor”, ke hore, ea ba hlokang thuso, e teng ka bong ka bobedi (v. „Civilizația foametei/ o altă abordare a umanizări”). Empa sechaba se thehiloeng holim'a likhoka le tšokelo ea likhoka, seo bolaoli bo hlahang ho sona, ha a kgone ho e dumela.
